Inhoud brief

Kaart van St. Christoffel (het huidige St. Kitts) uit 1729. De Zeeuwse nederzetting Caap Ster bevind zich in het ui-terste noordwesten van het eiland, bron: Wikimedia CommonsGerard Douw schrijft op 8 december 1664 een korte brief aan koopman Daniël Waijwel in Middelburg. Hij laat deze vergezellen van een cognossement waarop voor een bedrag van 2.409 gulden voor vier partijen suiker staat vermeld. Dit wordt met het monogram PW vervoerd via schipper Jan Meijer met de Hoop van Middelburg.
In de brief laat Douw weten aan Waijwel op 10 oktober een brief geschreven te hebben. Daarbij zat een wisselbrief ten laste van Mathijs Jaecobszoon Pruist van fl. 315. Deze is met kapitein Jan Daniëlszoon verzonden, maar zelf heeft Douw met het arriveren van de kapiteins Hursels en Tange nog geen brieven van Waijwel ontvangen. Hieruit maakt hij op dat Waijwel wellicht ziek was geweest.
Douw kijkt uit naar het arriveren van schipper Jan Andriesen, want behalve de nodige brieven heeft hij ook goederen in te laden voor Waijwel. Dat kost op dat moment weinig moeite, want in verband met de oorlog met Frankrijk en Engeland willen maar weinig kooplieden vracht inladen. Douw wil graag wat specerijen en fruit (behalve pruimen) ontvangen van Waijwel, zoals zes tot acht pond foelie, en acht tot tien pond kruidnagelen. Ook wil hij graag grauw linnen. Douw laat weten van Waijwel begrepen te hebben dat hij de aangevoerde goederen van Waijwel slechts tegen een bepaalde prijs mag verkopen.

In het bijgaande cognossement is sprake van ‘ponsoen’. Dit is een ihoudsmaat, gewoonlijk voor natte, maar soms ook voor droge waar; inzonderheid is dit een maat voor wijn (WNT)

Gerard Douw en familie
Voor informatie over Gerard Douw zijn we aangewezen op zijn brieven in het TNA-corpus, die zijn gedateerd 1 en 9 december, tweemaal 8 december en 12 november - 9 december 1664.
*HCA 30 1054 Pieter Pedeceur koopman Middelburg 8 december 1664
*HCA 30 1054 ds. Abraham Coppijn Zuiddorpe 8 december 1664
*HCA 30 1054 Gilles van Rijckegem koopman Middelburg (12 november - 9 december 1664)
*HCA 30 1054 Gerteruit Douw vrouw van Jaecobus de Rijcke Giststraat Middelburg 9 december 1664.
*HCA 30 1054 Matheus Everards koopman Middelburg 8 december 1664

Douw is getrouwd en heeft een dochter Sara (ook Zara), geboren op 23 of 25 augustus 1664 op St. Christoffel. Hij heeft een zus, Cristina Bekaerts, in Middelburg. Het is niet duidelijk of dit de vrouw van Scheffens is of dat hij met een andere zus is getrouwd. Een zwager, Abraham Coppijn († 1667 of 1668), sinds 1649 predikant in Zuiddorpe en Moerspuifort,[1] is getrouwd met een zus van Gerard Douw.
Uit de brief van 9 december blijkt dat hij ook een zus Gerteruit Douw heeft, getrouwd met de koopman Jacobus de Rijcke.
In de correspondentie is ook sprake van een Johan Douw, mogelijk een jongere broer van Gerard, die hem een zakcentje van twee rijksdaalders toebedeelt. Hij was kennelijk nog jong.
Een Johannes Hermansen Dou(w) werd in 1664 toegelaten tot klas IV van de Latijnse school in Middelburg.[2] Kinderen bezochten de Latijnse school vanaf de leeftijd van acht à negen jaar. Er waren in de Latijnse school van Middelburg vier jaarklassen, klas IV, de quarta, was de eerste klas. Leerlingen van de Latijnse school waren afkomstig uit de adel, de geleerde stand en de gegoede burgerij, waaronder kooplieden.[3] De familie van Johan Douw telde twee kooplieden en een predikant.
Het lijkt goed mogelijk dat de Johan Douw uit de brief en de Johan Hermansen Dou(w) van de Latijnse school identiek zijn.

Daniël Waeywel
De geadresseerde, Daneel Waijwel, wordt vermeld als Danieel Waijwel in de acquitten van Rekenkamer B. Daarin is vermeld dat hij in 1640 werkzaam was in een drogerij.[3] In 1670 wordt een Daniël Waijwel toegelaten tot de Latijnse School in Middelburg. Het is goed mogelijk dat dit de gelijknamige zoon van Daniël Waeywel is.[4]

De Tweede Engelse Oorlog (1665-1667)
Strenge scheepvaartwetten van de Britten, die onder meer export van Britse goederen naar niet-Britse landen door buitenlanders verboden, lagen ten grondslag aan de oorlog tussen de Republiek en Groot-Brittannië. Ook constante conflicten in de koloniale gebieden vormden hiervoor de aanleiding. Zo veroverden de Britten in 1664 Curaçao en Nieuw-Amsterdam en werden door Robert Holmes Nederlandse forten op de Afrikaanse kust ingenomen. De Ruyter, die op strafexpeditie naar Afrika en West-Indië werd gestuurd, heroverde deze forten weer. Een door de Staten-Generaal in oorlog geïnitieerde actie die tegenwoordig nogal eens volstrekt buiten de context wordt uitgelegd als zou De Ruyter hiermee bewust de slavenhandel en slavernij in stand gehouden hebben.
De oorlog werd vooral ter zee uitgevochten. De Britten namen 522 Nederlandse koopvaardijschepen buit. Tijdens deze oorlog zat het de Britten niet mee. In 1665 brak de pest uit in Londen en op 12 september 1666 woedde een grote brand in de stad. De eerste zeeslag, die van 13 juni 1665 in de Slag bij Lowestoft werd nog gewonnen door de Britten, maar in de Vierdaagse Zeeslag (11-14 juni 1666) trokken de Nederlanders aan het kortste eind. De Tweedaagse Zeeslag (4 augustus 1666) was wederom een overwinning voor de Britten, waarna Terschelling in de as werd gelegd. Raadpensionaris Johan de Witt revancheerde zich met een plan om de thuisbasis van de Engelse vloot aan te vallen. Tussen 19 en 24 juni 1667 voer een vloot onder De Ruyter de Thames op en vernietigde bij Chatham drie kapitale en tien andere oorlogsschepen en nam het vlaggenschip HMS Royal Charles op sleeptouw als buit mee naar de Republiek. Op 31 juli 1667 werd de Vrede van Breda gesloten tussen beide mogendheden.

St. Christoffel
St. Christoffel heet tegenwoordig St. Kitts, ook bekend als Saint Christopher Island, gelegen in de Caribische Zee en behorend tot de Kleine Antillen. Het eiland werd in 1627 door Britse en Franse kolonisten geclaimd en verdeelden het eiland in twee gedeelten. Het midden was voor de Engelsen, de buitenzijden van het eiland voor de Fransen. In de jaren 1650 werd het eiland bevolkt door Europeanen uit vooral Nantes, Dublin en Londen naast Amerikaanse indianen, Afrikanen uit Ardra, Elmina en Loango. Omstreeks 1671 woonden op het eiland zo’n 9.500 mensen: 4.219 Europeanen en 5.420 Afrikaanse slaven.[7]
Blijkens onderzoek van Monique Klarenbeek naar onder meer 139 uit St. Christoffel afkomstige, gekaapte brieven bedreven Nederlanders daar handelsactiviteiten in de zeventiende eeuw.[8] Dat gebeurde vooral vanuit Kaap Ster, gelegen in het zuidwesten van het eiland. De volgende citaten zijn afkomstig uit de doctoraalscriptie van Klarenbeek uit 2006.
‘Phillippe de Longvilliers du Poincy, ridder in de Orde van Malta, sloot als gouverneur van St. Christoffel in 1640 een contract met kooplieden uit Middelburg voor de exclusieve handel op het eiland’ (...) ‘De handel op het eiland was grotendeels in handen van particuliere kooplieden uit de Republiek, net zoals overal in de Caraïbische wateren.’[9]
‘Het grootste deel van de Nederlanders op het eiland was mannelijk en slechts voor een korte periode op het eiland. Ze zijn onder te verdelen in twee groepen. Ten eerste waren er tenminste vijftien vermoedelijk jongere mannen die in opdracht van een koopman of handelshuis uit de Republiek voor enige tijd de zaken waarnamen op het eiland. Deze handelaren hoopten met enig kapitaal, ervaring en een zeker netwerk naar huis terug te keren’.
(…) ‘Ten tweede waren er de reizigers die hun eigen cargazoen begeleidden of die van familie of vrienden. Ze huurden een deel van het schip voor koopwaar die ze op het eiland wilden verkopen om na ontvangst van geld of retourgoederen weer naar de Republiek te vertrekken. Zij woonden niet op het eiland en bleven niet lang.[10]
‘Het waren vooral de Zeeuwen die actief waren in West-Indië, in de WIC, als kolonisten, in de kaapvaart en (…) als particuliere handelaren.’[11]
‘De door de Nederlanders gestimuleerde suikerteelt echter gaf de eilandeconomie pas echt een groeispurt.’[12]
‘Tabak, katoen en suiker waren met de verfstof indigo de exportproducten van het eiland.’[13]
‘Met hun wereldwijde handelsnetwerk en financiële steun droegen de kooplieden uit de Republiek in de eerste helft van de 17^de eeuw in hoge mate bij aan de groei van de tabaks- en suikerteelt op het eiland. Door de lage vrachtkosten in de Republiek was het mogelijk verschillende soorten koopwaar tegen een redelijk prijs te leveren. De suiker en de tabak, waarmee de planters de koopwaar betaalden, zorgden voor een bloeiende tabaks- en suikerindustrie in de Republiek. Er bestond een intensieve handelsverbinding tussen de Republiek en het Frans-Engelse eiland, waarbij de schippers van de meer dan honderd Nederlandse schepen die het eiland jaarlijks aandeden, een belangrijke rol speelden. Zij behartigden de belangen van zowel de kooplieden in de Republiek als van de kooplieden op het eiland.
Vanaf 1664 veranderde de situatie, toen eerst Engeland en later Frankrijk met drastische protectionistische maartregelen kwamen om hun eigen handel te stimuleren ten koste van de Nederlandse kooplieden. Tegen de wil van de planters op het eiland werd de handel met de Nederlanders steeds meer aan banden gelegd.’[14]

Literatuur
*J.R. Bruijn The Dutch Navy of the seventeenth- and eighteenth centuries (Columbia (South Carolina), 1993).
*A. Doedens, Liek Mulder Nederlands-Engelse oorlogen. Door een zee van bloed in de Gouden Eeuw, 1652-1674 (Zutphen, 2016).
*M. Klarenbeek, ‘Grutters op de Antillen: een onderzoek naar de aanwezigheid van Nederlanders op het eiland St. Christoffel op basis van brieven geschreven aan de vooravond van de Tweede Engelse oorlog 1664-1665’ (Universiteit Utrecht, Faculty of Humanities, Theses 2006).
*M. Klarenbeek, ‘Grutters op de Antillen: Particuliere kooplieden uit de Republiek op het eiland Sint Christoffel in de zeventiende eeuw’ in: Tijdschrift voor Zeegeschiedenis 32/2 (2013) 20-37.
*Monique Klarenbeek, St. Christopher as a Trade Hub for Dutch Merchants, 1624-1667 (2014).
*Gijs Rommelse, The Second Anglo-Dutch War (1665-1667). Raison d’état, mercantilism and maritime strife (Hilversum 2006).
*Piet van Sterkenburg, ‘”Onse negerssvolc soo kijven omdat negerijnen haer niet en wijlt laten fijke fijke.” Brief van Adriaen Adriaensen vanuit Geuadelupe, 5 december 1664’, in: Erik van der Doe, Perry Moree, Dirk J. Tang (red.), et al., De smeekbede van een oude slavin en andere reisverhalen uit de West. Sailing Letters Journaal II (Zutphen, 2009) 58-68.

Noten
[1] ZA, 164 Verzameling Genealogische Afschriften, 1600-2017, inv. nr. 962 W.C.M. de Regt, Naamlijst der Predikanten van Zeeland, p. 444.
[2] J.G. Vogler De leerlingen van het Middelburgsch gymnasium van 1629 tot 1905 (Middelburg 1906) p. 59.
[3] ZA, toegang 505, Rekenkamer B, inv.nr. 6071, Acquitten behorende bij de 6^de rekening over 1640.
[4] ZB Tijdschriftenbank Zeeland, J.G. Vogler De leerlingen van het Middelburgsch gymnasium van 1629 tot 1905 (Middelburg 1906) p. 22.
[5] Jan Bloemendal Spiegel van het dagelijks leven? Latijnse school en toneel in de noordelijke Nederlanden in de zestiende en de zeventiende eeuw (Hilversum: Verloren 2003) p. 20.
[6] ZB Tijdschriftenbank Zeeland, J.G. Vogler, De leerlingen van het Middelburgsch gymnasium van 1629 tot 1905 (Middelburg, 1906) 49.
[7] Marcus Rediker, Titas Chakraborty and Matthias van Rossum (red.), A Global History of Runaways. Workers, Mobility , and Capitalism, 1600-1850 (Oakland (Cal.), 2019) 63, 67.
[8] M. Klarenbeek ‘Grutters op de Antillen: Particuliere kooplieden uit de Republiek op het eiland Sint Christoffel in de zeventiende eeuw’, in: Tijdschrift voor Zeegeschiedenis 32/2 (2013) 20-37.
[9] M. Klarenbeek (a) ‘Grutters op de Antillen’ enz. p. 11.
[10] idem, 14.
[11] idem, 18.
[12] idem, 26.
[13] idem, 27.
[14] idem, 17, 45.

Deze contextinformatie hoort bij de volgende brief
*HCA 30 1054 Daneel Waijwel koopman Middelburg 8 december 1664